Ο Γιώργος Σεφέρης στην ομιλία του, κατά την διάρκεια της απονομής του Νόμπελ Λογοτεχνίας, είχε πει:
«Ἀνήκω σὲ μία χώρα μικρή. Ἕνα πέτρινο ἀκρωτήρι στὴ Μεσόγειο, ποὺ δὲν ἔχει ἄλλο ἀγαθὸ παρὰ τὸν ἀγώνα τοῦ λαοῦ, τὴ θάλασσα, καὶ τὸ φῶς τοῦ ἥλιου. Εἶναι μικρὸς ὁ τόπος μας, ἀλλὰ ἡ παράδοσή του εἶναι τεράστια καὶ τὸ πράγμα ποὺ τὴ χαρακτηρίζει εἶναι ὅτι μας παραδόθηκε χωρὶς διακοπή.»
Αυτά τα λόγια του μεγάλου κλασσικού του 20ου αιώνα, μας θέτουν μπροστά στην ευθύνη της γνώσης της ιστορίας μας, ως προϋπόθεση, για το ταξίδι μας στο μέλλον, ως έθνος.
Κυρίες και κύριοι
Η παρουσία μου στη σημερινή εκδήλωση, είναι για μένα μεγάλη τιμή και χαρά, καθώς είμαι σήμερα εδώ, κοντά σε εξαιρετικούς συμπολίτες αλλά κυρίως κοντά σε αγαπητούς φίλους.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Θοδωρή Λάμπρο και τον Κώστα Αντωνόπουλο, για την ευκαιρία που μας δίνουν σήμερα, να συναντηθούμε και να μπορέσουμε, με αφορμή την εξαιρετική τους δουλειά, να δημιουργήσουμε «θύμηση», εστιασμένη στον τόπο μας.
Νιώθω ότι η βραδιά, διαμέσου των συγγραφέων και του Δήμου Πύργου, είναι αφιερωμένη στην Ηλεία.
Στην Ηλεία της ιστορίας, του πολιτισμού, της ανεξίτηλης ομορφιάς και μαγείας που εκπέμπει, σε κάθε σπιθαμή της.
Στην Ηλεία που σε καθηλώνει και σε κάνει να την αγαπάς και να μην την αποχωρίζεσαι.
Στην Ηλεία που υπηρετούμε, ο καθένας από το δικό του μετερίζι.
Στην Ηλεία που κάθε στιγμή, μας υπενθυμίσει το χρέος μας, ότι δεν πρέπει να ξεχάσουμε την ταυτότητα και την κληρονομιά μας.
Αυτό είναι το στοίχημα που φιλοδοξεί να κερδίσει το βιβλίο.
Να συμπληρώσει τα ελλείματά μας.
Να οικοδομήσει έναν ισχυρό, πνευματικό και ψυχικό δεσμό, με τον τόπο που γεννηθήκαμε.
Να ενισχύσει την συναισθηματική ασφάλεια, που μας παρέχει η συνείδηση της Γενέτειρας Ηλείας, γιατί με το ονοματεπώνυμο που μας χαρίζει, ως κάτοικοι της Ολυμπιακής γης, μας ορίζει συνεχιστές, μιας ιστορικής και πολιτιστικής διαδρομής, γεφυρώνοντας, το παρόν με τον παρελθόντα χρόνο στον οποίο ανάγονται οι ρίζες μας.
Φιλοδοξεί να δημιουργήσει ένα μονοπάτι που οδηγεί στο χθες, της ζωής του τόπου και που διανύοντάς το, θα έχουμε την ευκαιρία να συνθέσουμε, με τα κομμάτια που λείπουν, το ιστορικό περιεχόμενο της καταγωγής μας.
Κυρίες και κύριοι
Δεν μιλώ μόνο, ως ακαδημαϊκός δάσκαλος αλλά και ως απλός πολίτης, που ήδη από την πρώτη ανάγνωση του εν λόγω πονήματος, αισθάνομαι την ανάγκη να αναγνωρίσω δημόσια την συγγραφική προσπάθεια, ως καίρια συμβολή στην συλλογική ιστορική μνήμη.
Κατανοεί, φυσικά, κανείς ότι αδυνατώ να υπεισέλθω ιδιαίτερα σε θέματα που άπτονται των επιστημών, της ιστορίας ή της αρχαιολογίας, λόγω διαφορετικού επιστημονικού υπόβαθρου και προσανατολισμού.
Αυτό όμως δεν με εμπόδισε να αδράξω την ευκαιρία και να γίνω για λίγο, περιηγητής της τοπικής ιστορίας, μελετώντας το πόνημα των φίλων Θοδωρή και Κώστα.
Με προκάλεσε η σκέψη, ότι πρέπει να μάθω.
Να αναζητήσω, να ερευνήσω συστηματικά, έστω ως επισκέπτης του ένδοξου παρελθόντος της Ολυμπιακής γης.
Αυτήν μου την αναζήτηση, την οφείλω στον Θοδωρή και τον Κώστα.
Την οφείλω στην καλαίσθητη έκδοση, του Δήμου Πύργου και του Δημοτικού Οργανισμού Πολιτισμού.
Οφείλω να ομολογήσω βέβαια ότι δεν είναι η πρώτη φορά. Έχουν προηγηθεί εξίσου, δύο πολύ σημαντικές και επιτυχημένες εκδόσεις, το μαθητικό ημερολόγιο – τετράδιο για τα παιδιά των Δημοτικών Σχολείων του Δήμου και το ιστορικό βιβλίο για τη Συμβολή της Ηλείας στην Επανάσταση του 1821.
Συγχαρητήρια στους δημιουργούς και στον Δήμο Πύργου.
Επιτρέψτε μου όμως, Κυρίες και κύριοι, να βρεθώ μεταφορικά, στον πυρήνα της δημιουργικής σκέψης των συγγραφέων και να τολμήσω, τηρουμένων των αναλογιών της ιστορικής μου άγνοιας και με την διακριτικότητα που πρέπει σε μη ιστορικό, να ξεφυλλίσω νοητά, τις σελίδες της γραφής των δημιουργών και να σταθώ, ως απλός αναγνώστης ή καλύτερα ως περιηγητής, του περιεχομένου του βιβλίου και της συνεισφορά του, στην κοιτίδα του πολιτισμού.
Το βιβλίο… «Από την Αρχαία Φειά στο Κατάκολο»…..
Αναδεικνύεται, όχι μόνο ως ένας πρώτης τάξεως επιστημονικός οδηγός για τον επισκέπτη, αλλά και ως ένα απαραίτητο εργαλείο δουλειάς για τον επιστήμονα, ενώ δεν παύει να αποτελεί πόλο αναφοράς για νεότερες δημοσιεύσεις.
Οι συγγραφείς, έχοντας ασχοληθεί διεξοδικά με την μελέτη, όσο των μνημείων της περιοχής του Πύργου τόσο και της ιστορίας του, με σαφήνεια συνθέτουν τις γνώσεις τους και απευθύνονται στο ευρύτερο κοινό.
Ξεφυλλίζοντας το πόνημα των συγγραφέων, μαθαίνουμε για την Αρχαία Φειά, το κατ’ εξοχήν λιμάνι της Ηλείας, το οποίο έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο, στην υπόθεση των Ολυμπιακών Αγώνων, όταν πλήθη Ελλήνων, προσέρχονταν αθρόα στη γη της Ηλείας, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται μέσα στις σελίδες του βιβλίου, προκειμένου να τιμήσουν το Δία, το κοινό τους Θεό, μια Ιεροδημία δηλαδή, προς τιμήν του Διός.
Βρισκόμενη στη δυτική ακτή της Ηλείας, η Αρχαία Φειά, αποτελεί τον μόνον φυσικό λιμένα, καθ’ όλον το μήκος, της αλίμενου παραλίας.
Ένας χώρος, προστατευόμενος στο στόμιό του, από μια νησίδα, αποτελεί ακόμη και σήμερα μια μοναδική από θαλάσσης, φυσική είσοδο προς την Ηλεία.
Σήμερα, ο κόλπος του Αγίου Ανδρέα, έχει ταυτιστεί με την αρχαία Φειά, από πολλούς ερευνητές και προσφέρεται ως το ασφαλέστερο σημείο εισόδου, στην Ηλεία, ανεξαρτήτως που σήμερα, έχει μεταφερθεί το λιμάνι στην περιοχή του σημερινού Κατακόλου.
Το βιβλίο, μας δίνει τη δυνατότητα να συνταξιδέψουμε σε ένα μακρινό ταξίδι στην ιστορία και με στόχο τη πορεία προς την ανάδειξη των πολύτιμων μνημείων του τόπου μας .
Μαθαίνουμε, μέσα από μια χρονολογική διάταξη του κειμένου, τις αναφορές στη Φειά, από τους αρχαίους συγγραφείς και γραμματικούς, που είναι συνδεδεμένη με τη μακράν ιστορία του τόπου μας, την οποία λίγο γνωρίζουμε.
Διερευνώντας τις πρώτες μαρτυρίες για τη Φειά, όπως την Ιλιάδα του Ομήρου, μαθαίνουμε πως ο βασιλιάς της Πύλου, Νέστορας, ενώ βρισκόταν στη Τροία, μεταξύ των άλλων λέγει :
« Να ΄ταν, πατέρα Δία κι Απόλλωνα και συ Αθηνά, τα νιάτα
να ΄χω όπως τότε, σαν εμάχουνταν όλοι μαζί οι Πυλιώτες
στο γοργορέματο Κελάδοντα με τους τρανούς Αρκάδες μπρος στα τειχιά της Φειάς, στου Γιάρδανου τα ρέματα τρογύρα».
Άρα, η πόλη στα ομηρικά χρόνια ήταν τειχισμένη και βρισκόταν κοντά στον Ιάρδανο ποταμό. Αλλά, και στην Οδύσσεια αναφέρεται η Φειά.
Ό Θουκυδίδης, στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π. X.) μας διηγείται λεπτομερώς τις λεηλασίες των ’Αθηναίων στην περιοχή της Φειάς, οι οποίοι και κατέλαβαν την πολίχνη (μικρή πόλη) και χρησιμοποίησαν το λιμάνι της, σαν βάση για τις πολεμικές επιχειρήσεις τους στην Ηλεία.
Με τη λήξη του, δοκίμασε την ίδια τύχη με την Κυλλήνη, χάνοντας τα τείχη της, ως ταπεινωτικό όρο που επέβαλλαν οι νικητές του πολέμου, Λακεδαιμόνιοι, στους ηττημένους Ηλείους.
Ο Ξενοφών (430-355 π.Χ.) Αθηναίος ιστορικός συγγραφέας και σωκρατικός φιλόσοφος, στο έργο του « Ἑλληνικά» γράφει: Κατά τον πόλεμον Ήλείων και Σπαρτιατών (401-399 π.X.) ύποχρεοΰνται οί Ήλείοι κατά την συνθηκολόγησίν των νά κρημνίσουν τά τείχη τής Φειάς (Ξενοφ. Έλλην. III 2, 30).
Μια άλλη, σημαντική πηγή που αναφέρεται, είναι το έργο του Στράβωνα, αρχαίου γεωγράφου και περιηγητή, όπου περιγράφει την θέση αυτή:
«Μετά τον Χελωνάτα είναι η μεγάλη παραλία των Πισατών. Μετά το ακρωτήριο Φειά. Κάποτε υπήρχε εδώ και πολίχνη (μικρή πόλη). Υπάρχει και μικρό ποτάμι κοντά. Μερικοί λένε, ότι αρχή της Πισάτιδας χώρας, είναι η Φειά. Μπροστά της υπάρχει, νησάκι και λιμάνι, από όπου η συντομότερη απόσταση της Ολυμπίας από τη θάλασσα είναι εκατόν είκοσι στάδια». Τα 120 στάδια αντιστοιχούν με 23072 μέτρα.
Ο Πολύβιος (202 π.Χ. - 120 π.Χ.) Έλληνας ιστορικός, στο έργο του «Ἱστορίαι», αναφέρει ότι στον πόλεμο του Άράτου κατά των Αιτωλών, την προ του λιμένος νησίδα, την ονομάζει δε, Φειάδα (σήμερα Τηγάνι) (IV 9, 9).
Ενώ, ο Παυσανίας, Έλληνας περιηγητής και γεωγράφος, που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ. (110 μ.χ – 180 μ.χ.) πιθανόν το 173 μ.χ. πέρασε από τη περιοχή και η πόλη να είχε εγκαταλειφτεί. Περιγράφει όμως μια σκηνή από τη λάρνακα του Κυψέλου που υπήρχε στην Ολυμπία. Συγκεκριμένα στο έργο του «Ελλάδος περιήγησις/Ηλιακών Α’» γράφει: «Άλλοι πάλι λένε ότι πρόκειται για στρατιώτες που μαζεύονται για μάχη και είναι κάτοικοι της Πύλου και Αρκάδες που πρόκειται να πολεμήσουν κοντά στη πόλη Φειά και στον Ιάρδανο ποταμό».
Περιηγητές, κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο, όπως ο William Martin Leake, Βρετανός στρατιωτικός διπλωμάτης, τοπογράφος, αρχαιόφιλος, περιηγητής και συγγραφέας του 18ου αιώνα, ταυτίζει την Φειάν, προς τη περιοχή τού Κατακόλου και συγκεκριμένα τον ορμίσκο του Αγίου Ανδρέα και το Ποντικόκαστρο ή τον ορμίσκο Χόρταις, όπου βρίσκεται το κτήμα Μερκούρη.
Επίσης, ο Philippson τοποθετεί την Φειάν στην ίδια ως άνω θέση. Πιστεύει μάλιστα ότι αυτή με τον οχυρωμένο λόφο (τό Ποντικόκαστρον), ό όποιος δεσπόζει του λιμένος, ακόμη και κατά τον Μεσαίωνα, θα πρέπει να είχε διατηρήσει την σπουδαιότητά της.
Στην κορυφή του λόφου βρίσκονταν η ακρόπολη της πολίχνης της Φειάς, όπου σήμερα εντοπίζονται λείψανα του βυζαντινού κάστρου, το οποίο θεωρείται ως ένα από τα 12 σημαντικά κάστρα της Πελοποννήσου μέχρι το 1200. Αυτό το γεγονός υποδηλώνει, την στρατηγική της θέση στην ευρύτερη περιοχή.
Τα spolia (επαναχρησιμοποιημένο οικοδομικό υλικό από τα αρχαία τείχη) μαρτυρούν ότι το κάστρο είναι χτισμένο πάνω στα τείχη της ακρόπολης της αρχαίας Φειάς.
Το φρούριο είναι γνωστό στις πηγές, ως Ποντικόκαστρο (πρώτη μνεία το 1111), ονομασία την οποία οφείλει κατά μια ερμηνεία στον πόντο, το προσηγορικό των θαλασσών (ποντικό, παραθαλάσσιο κάστρο) ή κατά μια άλλη εκδοχή, στην ομοιότητα της κάτοψης του λόφου, με ποντικό.
Στο Χρονικό του Μορέως, το κάστρο είναι γνωστό επειδή σε κάποια αίθουσά του, συμφωνήθηκε ο σημαντικός γάμος του Γοδεφρείδου Β' Βιλλεαρδουίνου, κληρονόμου του Πριγκιπάτου της Αχαΐας και της Αγνής Κουρτεναί, κόρης του Λατίνου αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη, Πέτρου Κουρτεναί, όταν έτυχε να φιλοξενηθεί εδώ με την μητέρα της, καθώς μετέβαιναν δια της θαλάσσης στην Βασιλεύουσα.
Στη "Γεωγραφία Παλαιά και Νέα", που εκδόθηκε στην Βενετία το 1728, ο μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος, μας παραδίδει, για το κάστρο του Κατακόλου, την ονομασία "Καλοσκόπιον", την ελληνοποιημένη εκδοχή της ιταλικής του ονομασίας ("Belvedere").
Ο μελετητής - αρχιτέκτων R. Traquair, πιθανολογεί την καταστροφή του Ποντικοκάστρου στα 1470, από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, όπως δηλ. ενήργησε στο κάστρο της Γλαρέντζας, ως τελευταίος, πριν τους Τούρκους, ιδιοκτήτης τους, ώστε, καθώς οι τελευταίοι προήλαυναν στην Πελοπόννησο, να μην επωφεληθούν από την κατάκτησή τους.
Στα περιορισμένης έκτασης σωζόμενα ερείπια, του μεσαιωνικού οχυρού, ξεχωρίζει ο πύργος στη βορειοδυτική γωνία, ο οποίος διατηρείται σε ύψος 12μ. και πλάτος 8 μέτρων. Επίσης, στο κέντρο της επίπεδης επιφάνειας του άλλοτε τειχισμένου κάστρου, διατηρούνται τα ερείπια διμερούς, θολωτής δεξαμενής.
Σήμερα, η ακτή και ο πυθμένας του κόλπου του Αγ. Ανδρέου, εμφανίζει, κατά τους επιστήμονες, τεράστια ρήγματα που δείχνουν τις σημαντικές γεωλογικές μεταβολές και μεταμορφώσεις, που σημειώθηκαν μέσα στο πέρασμα των αιώνων από την έντονη σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή.
Ειδικότερα, σύμφωνα με πηγές, ο σεισμός του 6ου μ.Χ. αιώνα, ο οποίος συγκλόνισε ολόκληρη την βορειοδυτική Πελοπόννησο και κατακρήμνισε τον μεγαλοπρεπή ναό του Διός της Ολυμπίας, είναι μάλλον ο υπαίτιος για τον καταποντισμό της Φειάς και των λιμενικών της εγκαταστάσεων.
Η Αρχαία Φειά και το Κατάκολο, μελετήθηκαν από σημαντικούς, νεότερους Έλληνες ερευνητές όπως ο αείμνηστος επίτιμος Γενικός Επιθεωρητής Αρχαιοτήτων, Νικόλαος Γιαλούρης.
Ο ίδιος ήταν πρωτοπόρος, θεμελίωσε την Ενάλια Αρχαιολογική Έρευνα στην Ελλάδα, οργάνωσε τα Μουσεία: Ηλείας, Αχαΐας, Μεσσηνίας, Ολυμπίας κ.ά., και επιμελήθηκε μεγάλες εκθέσεις ελληνικών αρχαιοτήτων στο εξωτερικό, δίδαξε στους Έλληνες και ξένους φοιτητές του την ευρυμάθεια και τη συνέπεια, που είναι απαραίτητες αρετές ενός υπεύθυνου ερευνητή.
Τα θαυμάσια κείμενά του για την αρχαία Ήλιδα, την οργανώτρια πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων και η συστηματική ανασκαφή του, υπήρξαν έργο ζωής για τον Νίκο Γιαλούρη.
Επίσης, σπουδαία είναι η συμβολή στην έρευνα, μέσα από τα έργα του, του Γεωργίου Παπανδρέου (καθηγητή Γυμνασίου στο Πύργο) όπως το σύγγραμμα: Ηλειακά. Ήτοι αρχαιολογική, γεωγραφική και ιστορική συγγραφή πασών των Ηλειακών χωρών από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων, δημοσιευμένο το 19ο αιώνα.
Στους Έλληνες ερευνητές, που απασχολήθηκαν με την τοπογραφία της Ηλείας, εντάσσεται και ό Ντίνος Ψυχογιός –(Λαογράφος από το Νιοχώρι Κυλλήνης), όπως και ο συγγραφέας αρχαιολόγος του βιβλίου.
Βέβαια, δεν μπορεί να παραληφθεί η αναφορά στη συμβολή του μεγάλου ευεργέτη εφοπλιστή, Ιωάννη Λάτση στο Κατάκολο, όπου οι συγγραφείς αναλυτικά μας διηγούνται τόσο τη ζωή, όσο και το έργο και τη προσφορά του.
Να σημειώσω εδώ ότι, η έκδοση φέρει πληθώρα φωτογραφιών του τόπου και των μνημείων.
Οι σημαντικότερες σχετικές μελέτες, περιλαμβάνονται στην πλούσια βιβλιογραφία που προσφέρεται στον ενδιαφερόμενο αναγνώστη, στο τέλος του βιβλίου.
Φίλες και φίλοι
Θα ήθελα να τονίσω τη σπουδαιότητα των πονημάτων αυτού του χαρακτήρα και την αξία που έχουν για όλους εμάς τους Ηλείους αλλά και για τον κάθε ανήσυχο επισκέπτη της Ολυμπιακής γης, που η γοητεία της, τον οδηγεί, στην έρευνα της ταυτότητάς της.
Βρεθήκαμε λοιπόν, σήμερα όλοι εδώ, να «υποδεχθούμε», ένα διαχρονικό πλήρη επιστημονικό οδηγό, της Αρχαίας Φειάς, ένα πόνημα δύο εξαίρετων επιστημόνων στον χώρο της Αρχαιολογίας και της Ιστορίας, προσδοκώντας, αυτός ο επιστημονικός οδηγός, να κατέχει εξέχουσα θέση στη βιβλιογραφία, όσον αφορά στον αρχαιολογικό χώρο και το τοπίο ιδιαίτερου κάλλους, του Αγίου Ανδρέα – Κατακόλου.
Φίλες και φίλοι
Ο Παλαμάς μας έχει πει, “δημοσιεύοντας αλληλογραφούμε”.
Υιοθετώντας τα λόγια του, κάθε βιβλίο είναι κι ένα γράμμα κλεισμένο, που έχει αποδέκτη τον “Άγνωστο αναγνώστη”.
Αγαπητέ Θοδωρή και Αγαπητέ Κώστα,
θεωρώντας ότι το βιβλίο σας έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, εύχομαι να συνεχίσετε με την ίδια θέρμη το έργο σας και να στηρίζετε με την παρουσία σας το χώρο της ελληνικής ιστοριογραφίας.
Αγαπητέ Θοδωρή και Αγαπητέ Κώστα, Να θυμάστε ότι:
Σε έναν κύκλο, κάθε σημείο, είναι ταυτόχρονα και αρχή και τέλος.
Η ολοκλήρωση αυτής της προσπάθειας, είναι και μια νέα αρχή.
Έχετε δρόμο ανοιχτό, προχωρήστε…
Κύριε Δήμαρχε, Κυρία Πρόεδρε,
Να νιώθετε υπερήφανοι για την συμβολή σας.
Να συνεχίσετε, αυτόν τον γόνιμο δημιουργικό δρόμο, για να δουν το φως της εκδοτικής δημοσιότητας και άλλες ψηφίδες ιστορίας, του Πύργου και του Νομού μας.
Σας ευχαριστώ.
